دینور مهمترین شهر غربی ایران در سده های نخستین اسلامی

* کرمانشاه یکی از توابع دینور در دوران اسلامی

نویسنده: ایوب صفری

 بنا به كاوشهاي باستان شناسان فرانسوي، شهر دينور از روزگار سلوكيان اعتبار داشته و در دوران ساسانیان نیز اط شهرهای مهم استان کرمانشاه امروزی بوده است. اما در دوره اسلامي، دينور به یکی از شهرهاي مهم ايالت جبال تبدیل می گردد. این شهر که بعد از جنگ نهاوند، بدست مسلمانان فتح گرديده، به یکی از مراکز مهم استقرار مسلمانان تبدیل می گردد و مورخین عموما، آن را از مهمترین شهرهای کل ایالت جبال خوانده اند. از آنجمله، ذهبی درباره اين شهر مي نويسد: «الدينور: مدينة من امهات مدن اقليم الجبال.» که گویی، اهمیت دینور به ویژه از سده سوم هجری رو به فزونی گرفته و در سده های چهارم  و پنجم، همراه با نهاوند و ری، بزرگترین شهرهای ایالت جبال(عراق عجم) به شمار می آمده است.

البته برخی سیاحان اسلامی در قرن چهارم، دينور را دو سوم همدان نوشته که مردمش از همدان خوش طبع تر بوده اند(توضیح آنکه همدان در سده چهارم به دلیل آنکه پایتخت آل بویه و ... بوده، توسعه زیادی یافته است). یکی از این سیاحان مسلمان، ابن حوقل است که با اشاره به نسبت جمعیتی مورد اشاره، شهر دینور را از حيث دانش و ادب بر همدان برتري می دهد. وی آورده است: «دينور به اندازه دو سوم همدان، و مانند همدان پرميوه و پر كشت است و مردم آن از همدانيان خوش طبع تر اند و آبهاي مستشرف  دارد، و اگر بگويم كه اين شهر از حيث دانش و ادب دوستي كه مردمانش بدان مشهورند بر همدان برتري دارد راست گفته باشم.»
یادآور می شود که همدان و دينور، مهمترين شهرهاي جبال غربي در قرن سوم و چهارم بوده اند و دو مركز اصلي علم و دانش در ایالت جبال به شمار مي رفته اند. به گونه ای که فقط در شهر دینور، دهها دانشمند نامی متعلق به این دو سده، در منابع یاد شده اند.

نکته دیگر آنکه در استان امروزي كرمانشاهان، دينور را باید بزرگترين شهر دوران اسلامی دانست(بخصوص از حوالی نیمه سده سوم تا سده ششم هجری) و در عین حال، دینور را در مجموع مهمترين شهر كردستان دوران پس از اسلام و تا حمله مغول، می توان به شمار آورد(که شهرهایی چون کرمانشاه/قرمیسین، شهر زور، حلوان و ... پس از آن قرار می گیرند)

شاید بسیاری ندانند که در قرون اوليه اسلامي، شهر كرمانشاه بخشي از شهرستان دينور بوده است. درحقیقت، پس از آنكه دينور رو به ترقي گذاشت و همزمان، كرمانشاه اهميت خود را به نفع آن شهر، از دست داد. وابستگي كرمانشاه به دينور به گونه اي بوده كه بدون اطلاع از تاريخ دينور، امكان شناخت و مطالعه گذشته كرمانشاه این دوران وجود ندارد. این وضع به گونه ایست که مورخين و جغرافي نويسان، عمدتا در معرفی و توصیف تقسیمات کشوری و جغرافیایی، كرمانشاه را از بلاد دينور نوشته اند. مثلا در مروج الذهب مسعودی، عبارت «ولايت قرماسين از توابع دينور» را می بینیم و یا در کتاب وقايع السنين و الاعوام مي خوانیم: «بلاد قرماسين از بلاد دينور». ضمن آنکه در عموم منابع متقدم، با عبارت «ولايت قرماسين از توابع دينور» مواجه مي شويم.

---

توضیح: بحث شکل گیری "ماهین" ، وجه تسمیه ماه کوفه، رابطه ماه کوفه با دینور و کرمانشاه و ... را در یادداشت بعدی مورد اشاره قرار خواهیم داد.