تغییر اسامی جغرافیایی پس از ورود اعراب به ایران و نام های معرب کرمانشاه
پس از استيلاي اعراب بر ايران و تغییر گویش مردم ایران از پهلوی به عربی، تغییراتی در برخی اسامی و ازآنجمله نام مکان های جغرافیایی ایجاد گردید که برخی از این تغییرات، عمدتا به دلیل فقدان چهار حرف "پ"، "گ"، "چ" و "ژ" در زبان عربی بوده که در نتیجه، شکل جدیدی از اسامی در گویش اعراب حاکم رواج یافت که اصطلاحا، اسامی "معرب" خوانده می شوند.
در منابع تاریخی در این باره آمده است: به دنبال ورود اعراب به ایران، در زبان و گفتار آنها برخي از حروف در نامهاي جغرافيايي و اسامي شهرهاي ايران به حروف عربي تبديل شدند. «و أبدلوا الكاف قافا و قاشان [كاشان...] و الشين و السين يتعاقبان عليهما و قزوين يقال أنّها معرّبه من كشوين و قرميسين و يقال أنّها معرّبة من كرمانشاه.» يعني؛ كاف به قاف تبديل شد و قاشان همان كاشان بوده و نيز شين يا سين به دنبال آنها مي آمده. گفته مي شود قزوين معرّب كشوين بوده و قرميسين نيز معرّب كرمانشاه.
در حقیقت، ذکر "قرميسين" و واژه هايي مشابه به عنوان معرّب كرمانشاه، يكي از بحث برانگيزترين مطالبي است كه در كتب تاريخي و جغرافيايي آمده است. اولين مشكلي كه در اين خصوص وجود دارد، اختلاف نظر در تلفظ واژه قرميسين است. به عنوان مثال، تقويم البلدان تلفظ آنرا «بكسر القاف و سكون الرآء المهملة و كسر الميم و سكون المثناة من تحتها و كسر سين المهملة و مثناة تحتيه ثانيه وفي آخرها نون و وجدناها في كثير من الكتب بالالف بدلاً من الياء الاولي [يعني قرماسين]». آورده است. اولين اختلاف در همين جا اشاره شده يعني تبديل «ياء» اول قرميسين به «الف» توسط برخي از مولفين. اختلاف ديگر در حركت حرف «قاف» مي باشد. اكثر جغرافي نويسان از جمله ياقوت و ابن عساكر آنرا مفتوح دانسته اند و تعدادي ديگر آنرا مكسور نوشته و امروزه تلفظ باكسره بيشتر رواج دارد. برخي نيز «ر» را در قرميسين مفتوح دانسته اند، نه ساكن.
اختلاف تنها بر سر تلفظ نام قرميسين نبوده و بلكه مشكل افزونتر آنست كه براي كرمانشاه بيش از ده نام معرّب شده در كتب تاريخي و جغرافيايي ذكر شده است، كه از آنجمله؛ «قرمسين»، «قرماسين»، «قرماشين»، «قرمايسن»، «قرمايسين»، «قرمسان»، «قرماسان» و «قرمشين» مي باشد.
ضمن آنكه نامهايي برای کرمانشاه ذکر شده كه در آنها حرف اول، «كاف» يا «گاف» بوده مانند «كرميشين»، «كرماشين»، «گرمان ساه» و «گرمان سان».
دسته اي ديگر از معرّب هاي كرمانشاه وجود داشته كه وجه اشتراك آنها در حرف دوم بوده كه به جاي «راء»، حرف «واو» ذكر شده است. بسياري از مصححين در مواجهه با اينگونه واژه ها در كتب تاريخي، آنها را اشتباه مصنف يا اشتباه در كتابت دانسته اند، در حالي‌كه اينگونه واژه ها به اشكال مختلف و به تكرار در متون تاريخي ذكر شده اند. شرفنامه بدليسي كه كتابي تخصصي در تاريخ كرد است، دارالملك محمد بن عنّاز (حاكم كرمانشاه و حلوان و شهرزور) را «قومش» و «شهره‌زول» اعلام نموده است که در اینجا، قومش برابر با کرمانشاه است. دركتاب وقايع السنين نيز محمد بن عيّار (عنّاز) حاكم «قوما» اعلام شده است.
توضیح آنکه بر اساس متون تاريخي و جغرافيايي، در حوزه حكومتي خاندان بني عنّاز، غير از قرميسين هيچ شهر مشابهي با اين نام وجود نداشته است، بخصوص اگر آن شهر، دارالملك و يا شهر مهم حوزه حكومتي ايشان باشد.
تاریخ شرفنامه در جايي ديگر، بدربن طاهر حسنويه اي را حاكم باستقلال «قومش» و دينور معرفي كرده است. و نیز در تاريخ ثعالبي و در توضيح كرمانشاه، واژة «قوميسين» ذكر شده كه مصحح در پاورقي آنرا اشتباه در كتابت دانسته است. از جمله موارد ديگر مي توان به نام «قومس» در تاریخ مهم و نفیس الكامل اشاره نمود كه در چند مورد(از جمله سه بار در جلد هشتم) به جاي كرمانشاه به كار رفته است.
در مجموع باید گفت؛ واژه هاي اين دسته كه با كرمانشاه برابري مي كند، عبارت از؛ «قومس»، «قومش»، «قوما» و «قوميسين» مي باشد.
لینک مرتبط:
اسامی مختلف کرمانشاه در منابع تاریخی